In het huidige Nederlandse onderwijsstelsel krijgen niet alle leerlingen gelijke kansen om succesvol door te kunnen stromen naar passend vervolgonderwijs en de arbeidsmarkt. In deze blog beschrijven we in hoeverre kansen(on)gelijkheid een issue is voor leraren, welke oorzaken ze bij hun eigen leerlingen zien, wie volgens hen verantwoordelijk voor dit vraagstuk is, én of ze vinden dat ze zelf invloed hebben.
Kansenongelijkheid als onderwijsvraagstuk vanuit het perspectief van de leraar
In de zomer van 2021 vroegen we onze deelnemers wat volgens hen momenteel de belangrijkste onderwijsvraagstukken van het moment zijn. Voor alle sectoren geldt dat door een groot aantal deelnemers een ‘tekort aan geschikt personeel’ als belangrijk vraagstuk wordt gezien, het vraagstuk kansenongelijkheid is een goede tweede (figuur 1).
Het vraagstuk kansenongelijkheid is complex omdat het een samenspel van maatschappelijke ontwikkelingen, eigenschappen van leerlingen én ook het handelen van leraren en scholen betreft. Badoe en Day (2021) beschrijven dertig factoren die als risico- of beschermingsfactor voor gelijke kansen in het onderwijs werken. Dit zijn niet alleen factoren die te maken hebben met de leerling of met de leerkracht maar ook hoe deze worden beïnvloed door factoren die aanwezig zijn op andere niveaus, namelijk het gezin, wijk en samenleving. Als factoren die kansen(on)gelijkheid beïnvloeden op leerlingniveau beschrijven Badoe en Day (2021) individuele verschillen tussen leerlingen, zoals intelligentie, motivatie en identiteitsontwikkeling. Daarnaast kunnen familiefactoren, zoals sociale status (o.a. SES en het opleidingsniveau van de ouders), financiële middelen en ondersteuning vanuit huis, kansenongelijkheid groter maken (Badoe & Day, 2021). Gezien deze complexiteit stelt Agirdag (2021) dat “ongelijkheid niet alleen te maken heeft met gebreken of achterstanden van kinderen, maar ook met hoe wij omgaan met verschillen en hoe ons onderwijs eruitziet.”
We hebben onze deelnemers gevraagd welke oorzaken van kansenongelijkheid ze bij hun eigen leerlingen zien/ervaren. Slechts een kleine groep leraren ervaart géén kansenongelijkheid bij zijn/haar leerlingen (6% in het po, 2% in het vo) (figuur 2). Dit geeft aan dat in de praktijk in principe bijna elke leraar te maken heeft met kansenongelijkheid onder leerlingen. Oorzaken die de deelnemers van Teacher Tapp aangeven betreffen vaak de achtergrond van leerlingen waarbij de sociaal-econmische achtergrond van het gezin vaak wordt genoemd, gevolgd door de culturele achtegrond en psychosociale problematiek.
Volgens de Onderwijsinspectie (2016) en Agirdag en Merry (2020) spelen leraren en scholen een grote rol in het streven naar kansengelijkheid. Invloedrijke factoren voor kansengelijkheid op schoolniveau zijn onder andere kwalitatieve beoordeling, inclusief en gedifferentieerd onderwijs en curriculum, en kwalitatieve docenten die dit alles kunnen realiseren. Deze factoren worden door de deelnemers van Teacher Tapp echter minder vaak genoemd dan de eerdergenoemde achtergrondkenmerken van leerlingen (en/of het gezin). Met betrekking tot rol van de leraar wordt de beschikbaarheid van goede leraren en onvoldoende onderwijs op maat genoemd, waarbij beschikbaarheid van goede leraren meer speelt in het po en vo, en onvoldoende onderwijs op maat meer in het mbo. Tot slot, de inrichting van het onderwijs in niveaugroepen en te vroege selectie spelen een grotere rol in het vo en mbo dan in het po en so.
Omdat sociaaleconomische en culturele achtergrond een belangrijke rol speelt bij (on)gelijke kansen van leerlingen, hebben we de deelnemers gevraagd naar de sociaaleconomische status van de wijk van de school waar ze werkzaam zijn (figuur 3). De sociaaleconomische status van een wijk zegt iets over het inkomen van de bewoners, de veiligheid en aanwezige bronnen voor steun (Badoe & Bay, 2021). Daarnaast kampen scholen in wijken met veel leerlingen van lagere sociaaleconomische afkomst vaker met personeelstekorten, hebben zij minder bekwame leerkrachten en meer wisselingen van personeel (Onderwijsinspectie, 2016).
Duidelijk is dat leraren die werkzaam zijn op scholen in wijken met een (zeer) lage sociaaleconomische status vaker aangeven dat de achtergrond van leerlingen een belangrijke oorzaak van kansenongelijkheid is bij hun leerlingen (figuur 4). Deze groep geeft ook vaker aan dat de taligheid van de methode een rol speelt. Ook bevestigt deze vraag dat scholen in achterstandswijken vaker meer moeite hebben met het aantrekken en vasthouden van goede leraren.
Wie is volgens leraren verantwoordelijk voor het verminderen van kansenongelijkheid?
Bovenstaande geeft aan dat een groot deel van de leraren aangeeft dat de oorzaak van kansenongelijkheid bij hun leerlingen vooral ligt bij de sociaaleconomische en culturele achtergrond van hun leerlingen. We hebben de leraren ook gevraagd bij wie volgens hen de verantwoordelijkheid ligt om kansenongelijkheid tussen leerlingen te verminderen.
Het merendeel van de deelnemers geeft aan dat de verantwoordelijkheid vooral ligt bij zowel het gehele onderwijsstelsel (inclusief lerarenopleiding, school, schoolleiding, leraar), als de (gemeentelijke voorzieningen van de) overheid (figuur 5). Daarnaast hebben ouders/verzorgers een belangrijke verantwoordelijkheid volgens de leraren.
We vroegen in hoeverre leraren vinden dat ze zelf een bijdrage hebben in het verminderen van kansenongelijkheid. Van alle leraren geeft twee derde aan dat hij/zij dat in beperkte mate hebben, een achtste geeft aan hier grote invloed op te hebben en een achtste geeft aan niet/nauwelijks invloed op te hebben. Ook hier is opvallend dat van de groep leraren die aangeeft hier niet/nauwelijks invloed op te hebben, het merendeel met havo/vwo leerlingen werkt (figuur 6).
De groep leraren die aangeeft zelf niet/nauwelijks invloed te hebben, legt de verantwoordelijkheid vaker bij het gehele onderwijsstelsel en de overheid dan de groep leraren die aangeeft hier zelf in grote mate invloed op te hebben (figuur 6). De groep die ervaart zelf het verschil te kunnen maken vindt vaker dat de school als geheel, met daarbij de schoolleiding en de leraren, hier verantwoordelijk voor zijn.
Dit blog maakt duidelijk dat bijna alle leraren die deelnemen aan Teacher Tapp kansenongelijkheid als belangrijk thema ervaren en kansenongelijkheid ervaren bij hun eigen leerlingen. Echter heeft slechts een klein deel van de deelnemers het gevoel als leraar een belangrijke rol te kunnen spelen in het verminderen van kansenongelijkheid. Leraren zien vooral de achtergrond van de leerlingen als een belangrijke oorzaak van kansenongelijkheid. Oorzaken op het niveau van het onderwijs worden minder vaak genoemd. Ook geven de deelnemers aan dat het verminderen van kansenongelijkheid een gedeelde verantwoordelijkheid is, van zowel het gehele onderwijsstelsel als de gemeentelijke voorzieningen. De individuele rol van de school en de leraar zelf lijken hier minder centraal in te staan.
In twee volgende blogs gaan we daarom dieper in op de rol van de school en leraar. We laten dan eerst zien hoe vaak kansenongelijkheid wordt besproken op scholen waar onze deelnemers werkzaam zijn, wat hierbij het onderwerp van gesprek is en of ze ervaren dat de school een verschil kan maken. Daarna richten we ons op de leraar zelf, heeft hij/zij voldoende kennis over het onderwerp, met wie praten ze over kansenongelijkheid en op welke manier breiden zij hun kennis over het onderwerp uit?
Meer lezen
30 factoren in het web van kansenongelijkheid in het onderwijs
Agirdag, O. (2021). Ongelijkheid in het onderwijs is geen natuurwet. HUMAN.
Agirdag, O. & Merry, M.S. (2020). Ga weg met die achterstanden.
Badou, M., & Day, M. (2021). Kansengelijkheid in het onderwijs. Verkennend onderzoek naar factoren die samenhangen met onderwijs(on)gelijkheid. Verwey-Jonker Instituut.
Onderwijsraad. (2021). Later selecteren, beter differentiëren. Inspectie van het Onderwijs. (2016). Staat van het onderwijs 2014/2015.
Tips
Elke week verzamelen we in de blog de tips die in de app voorbij kwamen. Deze keer de tips van 9 tot en met 15 december
We zijn vergeten hoe we leraar, leerling en school moeten zijn
Verkiezing onderwijswoord dat je nooit meer wilt horen
Verkiezing onderwijswoord van het jaar 2021!
Laat leerlingen nooit vloggen! 4 tips voor effectieve eindopdrachten